Przewodnik po naszych lekturach bałkańskich

Wpis gościnny. Autor: Pak4

Liczba dróg na Bałkanach wcale nie jest taka mała, nawet jeśli na drogi czasem ktoś tu narzeka.
(Jest taki śmiałek/śmiałkini?). Pytanie skąd i dokąd.

Powiedzmy, że jesteś, Czytelniku/Czytelniczko spragniony wakacji w byłej Jugosławii.

Tu należy polecić „Jugosławię. Rozsypaną układankę” Pomykalskich — rzecz najbliższą przewodnika, bo w gruncie rzeczy to zbiór obrazków z podróży. Obrazków, które łączą uroki architektury, atmosferę miejsc, historię, ciekawostki i kulturę. Z książki można wynieść sporo inspiracji do organizacji wyjazdu. No chyba, że ktoś chce zdobywać szczyty, albo odwiedzać plażę — tu autorzy nie dają rekomendacji… Ale to można doczytać.

● Beata i Paweł Pomykalscy, Jugosławia. Rozsypana układanka, Bezdroża, 2017

Pewną alternatywą, czy uzupełnieniem może być „Adriatyk” Uwe Rady. Owszem, tu mniej o kulturze, czy ciekawostkach, a zupełnie już nie przypominam sobie dyskusji o kulinariach. Za to więcej i głębiej o historii — Pomykalscy podróżują jako zafascynowani turyści (choć nie są im obce poważniejsze spostrzeżenia), Uwe Rada tworzy eseje historyczne.

● Uwe Rada, Adriatyk. Miejsca, ludzie, historie, tłum. Andrzej Robak, Wydawnictwo UJ, 2016

***

Oprócz tego oczywiście istnieje wiele przewodników. Zerkaliśmy, doczytywali… Każdy ma swoje wady i zalety, wszystkie jednak bardziej służą do doinformowania niż do lektury w długie zimowe wieczory.

***

Nad Bałkanami wisi jednak widmo niedawnych wojen. Gdzieniegdzie zupełnie namacalne, jak w zrujnowanych domach w Bośni i Hercegowinie. Jeśli zaś czytać o konfliktach to wybór jest duży.

Dla nas pierwszą lekturą i to lekturą bardzo ważną i mocną były „Bałkańskie upiory” Roberta D. Kaplana. Wizja Bałkanów sprzed wojen (ostatnich), wizja mroczna — krain przesiąkniętych nacjonalizmem i upadkiem. Że Kaplan jeździł w latach 80-tych to potraktowano go jako proroka zwiastującego późniejsze zbrodnie — na co sam chętnie przystał…

● Robert D. Kaplan, Bałkańskie upiory. Podróż przez historię, tłum. Janusz Ruszkowski, Czarne, 1993

Jeśli ktoś sięgnie po gruby tom Kaplana, to zalecałbym także zerknięcie do Todorovej. O ile Kaplan pisze o Bałkanach z wyższością „człowieka Zachodu”, to Todorova tropi takie poczucie wyższości u gości. Bardziej zresztą tym tropieniem jest zajęta niż samymi Bałkanami… To dobra odtrutka i ciekawe wyjaśnienie bałkańskich historii. Należy jednak przestrzec czytelnika: to odtrutka na poczucie własnej wyższości i potępianie barbarzyńskości mieszkańców Bałkanów, ale dla pragnących je poznać nie wnosi zbyt wiele.

● Maria Todorova, Bałkany wyobrażone, tłum. Magdalena Budzińska, Jan Dzierzgowski i Piotr Szymor, Czarne, 2014

Czymś pomiędzy mogą być eseje Ivana Čolovića. To głosy serbskiego intelektualisty, który sprzeciwia się szerzącemu się wokół nacjonalizmowi. (Dodajmy: po-jugosłowiańskiemu, bo nie tylko serbskiemu.) Tropi go
w kulturze, dostrzegając że wbrew obiegowej opinii, to nie „barbarzyńskość”, ale właśnie „kultura”
nakładają przymus mordowania wrogów.

Wśród narzekań autora na wszechobecność nacjonalizmu (także po klęsce) i na toksyczność wezwań do serbskiego (czy chorwackiego) ducha, Čolović w zasadzie uczłowiecza mieszkańców Serbii. Zwłaszcza z polskiej perspektywy, bo nasz język polityczny, albo związki polityki z religią, tak bardzo się nie różnią…

● Ivan Čolović, Bałkany. Terror kultury, tłum. Magdalena Petryńska, Czarne, 2007

Kontynuując ścieżkę intelektualnych rozważań nad źródłami przemocy i czystek etnicznych muszę tu przywołać Davida Rieffa, choć on pisze już z australijskiej perspektywy, nawet jeśli zainspirowany przeżyciami z wojny w Bośni (o samej książce dowiedziałem się od Vulliamy’ego, którym dalej).

David Rieff poświęcił swój esej problematyczności pamięci historycznej. Aż się waham, gdzie postawić cudzysłów, bo po lekturze Rieffa tu „problematyczne” jest wszystko. Nie pamiętamy bowiem „historii”, a tylko pewne mity na jej temat, które nas kształtują. A skoro to nie przeszłość, to trudno mówić o pamięci.

Rieff daje do myślenia.

Mnie, na przykład, skłania do stwierdzenia, że wszystko co jest tak bardzo ludzką cechą „po coś jest”. Także pamięć fałszywych wydarzeń z przeszłości. Że sztuką nie jest więc jej odrzucenie, co znalezienie właściwych proporcji – tak by budować wspólnotę, a nie burzyć; by znajdować wsparcie dla innych, a nie wrogość; by wreszcie odstraszać napastników, ale nie mścić się na nikim…

● David Rieff, Against Remembrance, Melbourne University Press, 2011

***

Ścieżka od „Bałkańskich upiorów” zaprowadziła do kwestii pamięci historycznej. Czyli oddaliła się daleko od Bałkanów geograficznie, choć pozostała blisko tematycznie. A wracając na grunt lokalny to przychodzi czas na wspomnianego Vulliamy’ego.

Ed Vullliamy był dziennikarzem Guardiana; redakcja wysłała go, by „rzucił okiem” na niepokoje w Jugosławii — i tak się zaczęło…

Vulliamy należał do najważniejszych dziennikarzy piszących reportaże o wojnie w Bośni i Hercegowinie, to on „odkrył” obozy koncentracyjne, w których Serbowie więzili Boszniaków — z tego powodu był świadkiem w procesach zbrodniarzy wojennych i przedmiotem pytań, o to jak daleko sięga zawód dziennikarza. Książka „Umarła wojna, niech żyje wojna” to niejako dalszy ciąg — autor śledzi los poznanych wówczas Boszniaków, ich życie na emigracji, ich powroty, wreszcie ich niesłabnącą żądzę zemsty…

To ponura lektura, choć można znaleźć wiele smaczków dla siebie — np. w opisie życia muzułmańskich imigrantów w Wielkiej Brytanii.

● Ed Vulliamy, Umarła wojna, niech żyje wojna. Bośniackie rozrachunki, tłum. Janusz Ochab, Czarne, 2016

Wymieniłem tu na pierwszym miejscu Vulliamy’ego, choć po podobny temat bośniackich rozliczeń sięgnął też Wojciech Tochman, który ze względu na węższe zakreślenie tematu (interesuje go głównie odnajdywanie śladów zbrodni, tak by rodziny mogły pochować swoich zmarłych) i mniejszą objętość powinien być bardziej przystępny dla czytelnika.

● Wojciech Tochman, Jakbyś kamień jadła, Wydawnictwo Literackie, 2003; audiobook czyta Ksawery Jasieński

***

Vulliamy i Tochman piszą o wojnie z lat 90-tych. Nas ciekawiła także historia z czasów komunizmu.

Z tego punktu widzenia, szczęśliwie się złożyło, że w tym roku ukazało się „Błoto słodsze niż miód” Małgorzaty Rejmer, która postanowiła zgłębić komunizm w wydaniu albańskim, zbierając opowieści przeciwników (głównie) systemu.

Po co czytać Rejmer, skoro każdy wiele już na ten temat przeczytał? Dam dwie odpowiedzi:

Po pierwsze, Rejmer znakomicie pisze (za książkę „Bukareszt. Kurz i krew” nominowano ją do nagrody Nike, a teraz „Błogo i krew” przyniosło jej nominację do Paszportów Polityki); po drugie komunizm albański był specyficzny: Albania zerwała z ZSRR po śmierci Stalina, wciąż utrzymując związki z Chinami. Chiny jednak też stały się z czasem zbyt liberalne, a pogrążony w osamotnieniu kraj pogrążył się w wielkim kryzysie, aż przywódca umarł… Potem, co prawda, też się działo ciekawie, ale to już nie jest tematem książki pani Małgorzaty Rejemer.

● Małgorzata Rejmer, Błoto słodsze niż miód. Głosy komunistycznej Albanii, Czarne, 2018

Inna pozycja o latach komunizmu, też o czymś specyficznym z polskiej perspektywy to „Naga Wyspa” Božidara Jezernika.

Tytułowa „Naga Wyspa” to jedna z wysp Dlamacji, położona w sąsiedztwie Krk, która stała się miejscem odosobnienia dla przeciwników Tity. Swoisty paradoks: jeden z najgorszych stalinowskich gułagów został stworzony dla izolacji i reedukacji zwolenników… Stalina.

Božidar Jezernik wgłębia się w psychologię więźniów, pokazując szczegółowo, jak destrukcyjnie działało to więzienie. A z punktu widzenia turysty, pokazuje jak złowrogie dzieje mogą mieć pozornie urocze wysepki na Adriatyku.

● Božidar Jezernik, Naga Wyspa. Gułag Tity, tłum. Joanna Pomorska, Joanna Sławińska, Czarne, 2013

***

Wciąż chodziło za nami pytanie o źródła bałkańskich nienawiści. Wojna z lat 90-tych miała się zacząć od zaburzeń w Kosowie, które z kolei wywołały serbski nacjonalizm, który z kolei zintensyfikował przemoc w sporach graniczno-niepodległościowych…

Trzeba było więc sięgnąć po historię bitwy na Kosowym Polu. Tu bym polecił zbiór artykułów wydany pod patronatem Histmag.org: Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych. O bitwie co prawda dowiemy się tu niewiele, ale właściwie wszystko to, co jest potrzebne dla zrozumienia miejsca Kosowa w pamięci narodowej Serboów. Bo od bitwy ważniejszy jest kulturalny kontekst sprawia, że dla Serba Kosowe Pole to dużo więcej niż jakakolwiek bitwa — to istota kultury narodowej.

● Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych (praca zbiorowa), Histmag, 2009

Spragnieni bardziej szczegółowej wiedzy mogą sięgnąć też po Bitwę na Kosowym Polu Ilony Czarmnańskiej, która dokończyła książkę nieżyjącego już Jana Leśnego. W porównaniu do artykułów ze „Źródeł nienawiści” nie wnosi ona wiele do wiedzy o bitwie na Kosowym Polu, jako czynniku nacjonalizmu, ale lepiej ilustruje okoliczności i znaczenie — choćby rolę takiego Dubrownika w jej czasach.

● Ilona Czarmańska, Jan Leśny, Bitwa na Kosowym Polu 1389, Wydawnictwo Poznańskie, 2015

***

Z przeglądu wynika mi, że nie napisałem jeszcze o czterech książkach. Dwóch z nich jeszcze nie przeczytałem, stąd i brak zrozumiały. O dwóch mogę jednak wspomnieć, tylko trudno je gdzieś podpiąć.

Bo takie „Międzymorze”? Ziemowit Szczerek napisał książkę o Europie Środkowej, niejako badając istotę „Międzymorza” wydumanego przez polską dyplomację. Notuje więc czasem lokalne osobliwości i style, ale wszystko to z pamięcią o Polsce — trudno więc polecać go, jako przewodnik po byłej Jugosławii i jej historii. Chyba, że ktoś chce wiedzieć akurat tyle, ile mu potrzeba do krytykowania polskiej dyplomacji…

● Ziemowit Szczerek, Międzymorze. Podróże przez prawdziwą i wyobrażoną Europę Środkową, Agora S.A., Czarne, 2017

O Ivo Andriciu pisałem już raz, trudno mi więc się powtarzać. Dodam tylko, że również na podstawie innych lektur most w Visegradzie staje się niejako punktem centralnym Bałkanów. Piszą o nim: Vulliamy, Pomykalscy,
Szczerek, oraz niewymieniony wyżej Christopher Hitchens we wstępie do „Black Lamb and Grey Falcon” Rebekki West.

● Ivo Adrić, Most na Drinie, tłum. Halina Kalita, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1985

***

Dwie wciąż nieprzeczytane książki, leżące w pamięci czytnika, to: „Black Lamb and Grey Falcon” Rebekki West, oraz „The war in Eastern Europe” Johna Reeda. Może przyjdzie jeszcze na nie czas?